– Гүлзат ханым, «Кинотану – ойлап табудың қауiптi түрi» дегендi оқығаным есiмде қалыпты. Яғни әр киноның ғұмыры сiздiң әрiптестерiңiзге де тәуелдi десек болар?! Десе де, қазiр бiздегi кинотанушылардың жазбалары кинематографияның дамуына қаншалықты әсер етуде?
– Киносыншылар экранға шыққан дайын өнiмге баға бередi. Бiз түсiру процесiне араласпаймыз. Экранға шығып қойған фильмге «мына жерiңдi қайта түзе» деу мүмкiн емес. Сол үшiн келешекте кинотанушылардың кәсiби мүмкiндiгiн фильмнiң көркемдiк-кеңесшiсi ретiнде қолданса дұрыс болады.
Ықпал қандай жағдайда жасай аламыз?! Тұтас кинопроцеске баға бергенде, режиссерлардiң көркемдiк бағытын зерттегенде қандай аялдамада тұрғанын, қайда бағыт түзеу керектiгiн айқындап бере аламыз. Көркемдiк деңгейiнiң диагнозын қоямыз.
Мүмкiн келешекте әр жаңа фильмге бiр кинотанушының қызметiн қолдану жүйелi жолға қойылар. Кез келген фильм идеясының өзектiлiгiн, сценарий желiсiнiң өтiмдiлiгiн, аудиторияның сұранысын зерттеудiң, көрермендердiң санасына ықпал етудiң жолдарын кинотанушымен алдын ала ақылдасып, кеңесудiң маңыздылығы бар.
– Өзiңiз жыл сайын шығатын қазақ киноларының барлығын бақылап отыратын боларсыз. Әсiресе тарихи фильмдердiң түсiрiлу деңгейiне қандай баға бересiз?
– Соңғы уақытта бiзде көптеген тарихи тақырыптар игерiлдi. Бұл – жетiстiк. Қолымыздағы барымызды бағалауымыз керек. Деңгейiне келсек, олардың әртүрлi болуы заңды. Себебi, фильм авторларының дүниетанымдары әртүрлi болады. Әлi де тәжiрибе жинап, iзденгендерiн қалаймыз, өйткенi шеберлiк көп нәрсенi шешедi.
– Тарихи жанрдағы соңғы және басты жаңалық – «Томирис» фильмi. Бұл киноға қатысты сын көп айтылды. Әсiресе, ондағы тарихи деректердiң бұрмалануы өскелең ұрпақтың тарих жайындағы бiлiмiне әсер етедi деп ойлаймын…
– Менiңше, бiздi үлкен әрi күрделi өзгерiстер күтедi. Ол тарихи және ғаламдық өзгерiстер болуы мүмкiн. Олар Томиристен де маңызды. Дәл бүгiнгi ғасырда бiз өзгеше тарихи кезеңнiң алдында тұрмыз. Осы дүние өзектi. Бүгiнгi ұрпақты өткен тарих емес, осы бағыттағы сұрақтар мазалауы керек деп бiлемiн.
Экран арқылы әртүрлi тарихи оқиғаларды иллюзияға айналдыра беруге болады. Оны режиссердiң өз фантазиясы шешедi. Бiз бәрiмiз де тарихи тұлғаның өмiрбаянынан нақты айғақты ақпарат алғымыз келедi. Бiрақ, кинематографтың ғана емес, жалпы өнердiң заңдылығы мен тiлi бөлек. Онда бейненi ашу үшiн кейде тым әсiрелеу, көркемдеу, алып-қосу тәсiлдерi болады.
Өнерде шектеу мен шекара жоқ. Көркемсуреттi фильм болған соң, оның экранда тудыратын жаңаша көркемдiк шындығы болады. Ал, деректi кинода әр фактi өз орнында тұруы керек. Томиристей әйелдiң тақта отырғандығы – фильмнiң алға тартқан ең басты тарихи дерегi. Қалғанына фильм авторлары жауапты.
– Фильмдегi Томирис бейнесi ерлiк пен еркiндiктiң символындай кейiпкердi аша алды ма?
– Менiңше, аша алды. Рухтандырады. Бұл ең бастысы. Томирис – ер мiнездi әйел. Жалпы, әйел затының қолында шексiз билiк бар. Ана болу, өзiңе қарасты тайпаға жауапкершiлiк алу – үлкен ерлiк.
– «Томиристен» кейiн бiр ой келедi, бiзге болашақта сондай әйел басшы келуi мүмкiн бе? Қалай ойлайсыз?
– Бүгiнгi ғаламдық дәуiрде бәрi мүмкiн… Жынысқа бөлудiң маңызы жойылып бара жатқан құбылыс бар. Бiр жыныстылар да некеге тұрып жатыр емес пе? Оның қасында әйел басшының билiкке келуi таңқалыс тудыратын жаңалық емес.
Нарықтың да ықпалы бар. Табиғатымызда көптеген өзгерiстер орын алуда. Қоғамымызда ер мiнездi әйелдер көбейiп келедi. Олар – күрескер, жiгерлi және мiнездi. Кiм бiледi?.. Бұл туралы ең алдымен ер-азаматтар ойлануы керек.
– Тарихи фильм түсiру жайында Жанна Исабаева «Тарихи фильм түсiру оңай. Себебi оған қаржы көп бөлiнедi, ал режиссерлер арзан локация мен бiр батырды ойлап тауып түсiре бередi. Ондай жерде ақша табу оңай» деп едi. Шынымен, бiздегi тарихи фильм түсiрiп жүргендер ұлттық құндылық пен руханияттан ақшаны артық көре ме?
– Жанна Исабаева авторлық бағытта фильм түсiрiп жүрген режиссер. Авторлық кино – ой еңбегi. Онда бәрi күрделi. Айтарыңмен қатар ойың салмақты, өзiндiк тiлiң, үнiң, өзгешелiгiң болуы керек.
Алайда, бұл тарихи фильм түсiре салу одан оңайырақ дегендi бiлдiрмейдi. Тарихи фильм түсiрудiң де жауапкершiлiгi зор. Қаржы көп кетедi. Актерлар, декорация, костюм, қару-жарақ, т.б. шығындары көбiрек. Авторлық кинода идеяңды бiр актермен, бiр бөлмелi пәтердiң iшiнде түсiрiп те көрсетуiңе болады. Ең бастысы ойды жеткiзу, яғни шеберлiгiң шешедi.
Тарихи фильм түсiрiп жүрген режиссерлардың қанша қаржы игерiп жатқандығын талдау, санау менiң тiкелей мiндетiме кiрмейдi. Нақты фактi болмаған соң, сырттан тон пiше алмаймын.
– Нелiктен бiздiң кино қазiргi жағдайды, әлеуметтiк проблеманы түсiрмей, «Бiз батыр болғанбыз» деген өткен шақтан шыға алмай жүр?
– Кино өнерiнiң өзi әртүрлi бағытта дамиды. Авторлық кинода әлеуметтiк әртүрлi өткiр мәселелер кеңiнен қозғалып жатады. Бұл бiздiң бүгiнгi күнiмiзге баға беру үшiн маңызды. Бiзде авторлық кинода өте мықты режиссерлар бар. Олардың қоғамның диагнозын дәл қойып суреттей алған үздiк фильмдерi бар.
Идеологиялық бағыттағы фильмдерде тарихи маңызды деректердi үлгi етiп насихаттауды көздейдi. Мемлекеттiң мүддесiне бағытталған фильмдер де түсiрiлу керек. «Құнанбай», «Мұстафа Шоқай», «Әмiре», «Балуан Шолақ», «Томирис» сияқты тұлғаларды ұрпаққа дәрiптемесе, тарихи жадыдан көп нәрсе өшiп қалуы да ғажап емес.
Тарихи фильмдерде жасандылық, жалған ұрандату басым болса, демек, бұл фильм авторларының материалмен жұмыс iстеудегi қарым-қатынасы. Көрермендi сендiре алмауы. Тарихи деректi мойындата алмауы. Былайша айтқанда, шеберлiктерiнiң жетпегендiгi.
– Ендi тарихи кинодан бөлек бiздiң кино кесте комедиядан босамайды. Кәсiби емес режиссер, дипломсыз актерлерден шыққан туынды қазақ кинемотографиясын дамыта ала ма?
– Қазiр бұл үрдiс еркiндiкке ие. Бұл әлемде жүрiп жатқан құбылыс. Әр салада әуесқой мамандар көбеюде. Әмбебап болуды нарық талап етуде. Бұл күрделi мәселе. Мынандай құбылыс болады, кәсiби дипломы бар арнайы маман өз саласын дамытуға қауқарсыз, бiлiксiз болуы да мүмкiн. Бұл оның сол мамандыққа кездейсоқ келуiмен байланысты. Уақытында мамандықты дұрыс таңдамау, не болмаса, бiреудiң ықпалымен адасып келуi. Кейде, керiсiнше дипломы жоқ болса да, сол мамандыққа деген ерекше құштарлықпен өзiн мойындатқысы келедi. Бұл оның бала күнгi арманы болуы мүмкiн. Не болмаса, өмiрде сол мамандыққа келуге кедергiлердiң көп болғандығынан жолы болмаған болуы да ғажап емес. Негiзгi себептер осы.
Қазiр бәсекеге барлығы да түсе алады. Қабiлетi мен қарымы тартса, мүмкiндiгiн сынап көруге шектеу қоюға болмайды. Еркiн болмай, дамымаймыз. Жүздiң iшiнен бiр жүйрiк мiндеттi түрде шығады. Бiздiң мiндетiмiз тек жол ашу.
– Қазiр өзi киноға түсу үшiн кино түсiретiндер көп. Осы кез келген адам кино түсiруге ұмтылатын тенденция неден пайда болды деп ойлайсыз?
– Бұл ғасыр – адамның, жалпы жеке тұлғаның «менiнiң» алдыңғы планға батыл шыққан кезеңi. Қазiр бәрi бәрiн өзi жасағысы келедi. Бүгiнгi уақыт жеке тұлғадан әмбебап болуды талап етуде. Бұл нарықтың қатаң талаптарымен де байланысты. Бiрақ, бұл – үлкен трагедия. Трагедия неде? Сапасыздық. Сауатсыздық. Өзiнен басқаны лайық көрмеу. Өзiне сүйсiну. Табыну. Бәрiнен өзiн артық көру. Өз есiмiнен бренд қалыптастыру. Барлық жерге жабысып, өз атын қою. Осындай аурудың түрлерi асқынып тұр.
– Тағы бiр мәселе, бiзде сұранысқа ие он шақты актер барлық кадрде жүредi. Олардың түрi бар жерде жүргендiктен кейбiр кино, сериалдарды бiр-бiрiнен ажырата алмай қаламыз. Режиссерлердiң жаңа бейне жасауына не кедергi?
– Ешқандай кедергi жоқ. Кастингтер әдiл өтсе, экранда әртүрлi жұлдыздардың бағын ашуға болады. Адамның табиғаты, болмысы солай жаратылған. Бiз тез жалығамыз. Жалығудың артында дамудың тетiгi тұрады. Тұралап қалмау маңызды, таңқалыс тудыру өте қажет.
– Сiз актерлiк шеберханаға түсiп тұрып, жазуға кеткен жансыз. Режиссер Сатыбалды Нарымбетов ағамыздың өтiнiшi бойынша осы күзде кино картинаға түсемiн деген едiңiз. Сол туралы айта кетсеңiз.
– Бiреудiң рөлiн ойнау мен үшiн азап. Қалауыма қарсы шығу сияқты әсер етедi. Актерлық мамандықтан бас тартқаным сол болатын. Жазу мен үшiн – бәрi. Қаламымның ұшымен кез келген түйткiлдi шешiп шыға аламын. Бұл менiң қаламымның күшi. Мамандықты адаспай таптым деп есептеймiн.
Сатыбалды ағамыздың фильмiнiң түсiру мерзiмi өзгертiлдi. Бұйыртса, түсемiн. Режиссер менiң бейнемнен өзiнiң ойындағы кейiпкерiн көре бiлдi. Таңдады. «Өзiңе ғана тән болмысыңды ашасың» дедi. Келiсуiмнiң себебi осы. Ең бастысы басты рөл емес. Бiр көрiнiсте ғана деп ескерттi. Сол үшiн ғана келiстiм.
– Бiр жылдары «Қазақстан» арнасында тележүргiзушi болдыңыз. Қазiр сол қырыңызды жандандырғыңыз келмей ме?
– 17 жасымнан ұлттық арнада жұмыс iстедiм. Экранды сүйдiм деп айтпаймын. Бұйрық деген болады. Мен қазiр соны шексiз мойындаймын. 1 курс оқып жүргенде ұлттық арнада «Бiз естiмеген бiр ән» деген жаңа жобаға жүргiзушiге кастинг өттi. Т.Жүргенов атындағы театр және кино институтында естiгендердiң бәрi бардық. Қызық үшiн мен де ерiп бардым. Менен басқасының барлығы актерлiк мамандықта оқитын студенттер. Бiрақ, актерлар емес, киносыншы мен өтiп кеттiм. Өйткенi, менiң «Art» колледжде оқыған алғашқы мамандығым «автор-жүргiзушi». Сонымен, эфирге деген зор әуестiгiм болмаса да үш жыл бағдарламаны жүргiздiм.
Студент болсам да жауапкершiлiгiмнiң зор болғандығына қазiр таңқаламын. Сабақтан қалсам да, эфирден қалмайтынмын. Үш жыл тегiн жұмыс iстедiм. Бала деп жалақы төлемейтiн. Тәжiрибе жинадым. Мен үшiн үлкен мектеп болды. Жас күнiмнен өте зиялы ортада, мықты мамандардың жанында тәрбиелендiм.
Қазiр микрофон ұстауға деген құлшынысым жоқ. Ұсыныстар болды, өзiм қаламаймын. Тыныштықты жақсы көремiн. Қарбалас тiрлiктер қуатымды ұрлайды. Қазiргi мақсаттарым мүлде басқа. Тек өз жоспарыма қатысты iстерге ғана уақытымды арнаймын.
– «Әйел адам жұмыс емес, үйдi ойлауы керек» деп жиi айтасыз. Өзiңiздiң ұстанымыңыз да сол. Қазiргi әйелдердiң қоғамда тым белсендi болып кету қорқынышты ма?
– Әйел – қуат көзi. Өзiнiң бойындағы қуатын үнемдемей, оны оңды-солды қажетсiз, маңызы жоқ iстерге жұмсай берсе, әйелдiң табиғатына тән қадiр-қасиетi қалмайды. Әйел ер-азаматын батыл қадамдарға шабыттандырып, баласына көбiрек көңiл бөлгенiн жөн деп санаймын. Қоғамды дамытуға деген құлшынысың артып бара жатса, қазiргi кезде үйiңнiң төрт қабырғасынан шықпай-ақ үлес қосудың мүмкiндiгi көп. Менiң ұстанымым сол. Ең бастысы – отбасың. Өз отбасыңның iшкi тәртiбiн ретке келтiре алмай отырып, қоғамға пайдамды тигiземiн деп шала белсендi болып көзсiз шаба беру – бос нәрсе.
– Өзiңiз күйеуiңiз еркiндiк берiп, құқығыңызға қол сұқпайтынын айтып жүресiз. Кинода бақытты, салиқалы қазақ әйелiнiң кейпi неге жоғалып кеттi?
– Идеология дұрыс жолға қойылмаған. Бiрақ, бақытты әйел бейнесiн кинодан насихат түрiнде көрсеткен күнде де әркiмнiң бақытсыздығы өз iшiнде. Осы бақытсыздығын бiр сәтке болса да экран арқылы бөлiсетiн, үмiт сыйлайтын, ой салатын, үлгi болатын рухы мықты әйелдердiң бейнесiн насихаттау маңызды.
Ойдың ықпалын жақсы мақсаттарға қолданған жөн.
– Осы тұста өз отбасыңыз туралы да айта кетсеңiз
– Алғаш жолдасымды кездестiргенде, дүниеде өзiңнен де артық жан-дүниеңдi түсiне алатын адам болады екен ғой деп таңқалғанмын. Менi баураған басты қасиетi осы болды. Батыл, шешiм қабылдай бiлетiн, жүрегi кең, жауапкершiлiк көтеретiн алтын азамат. Қазiр 17 жыл некедемiн, екi ұлымыз бар. Бiздiң отбасымыздың мүшелерi әрқайсысы өзiнше тәуелсiз. Әкесi екеумiз балаларымыздың жасқаншақ, ойын жеткiзе алмайтын, өмiрден қалағанын ала алмайтын, жiгерсiз болғанын қаламаймыз. Сол үшiн өздерiн қалыптастыруға, өз қателерiнен сабақ алуға, үйренуге еркiндiк беремiз. Бiр-бiрiмiздiң құқымызды бұзбау басты қағидамыз. Қандай жағдайда да бiр-бiрiмiздi қолдау – берген уәдемiз. Жақсы бағытта даму, жақсылықты ғана қолдау – ұранымыз.
Отбасылық жабық кеңестерде келешегiмiзге қатысты ортақ жоспарларымызды балаларымызбен ашық талқылаймыз. Кез келген уақытта әртүрлi мәселелердi шешiп шығудың тәсiлдерi мен жолдарын көрсетiп, бағыт беремiз. Сауаттылық пен ашықтық бiздiң отбасымызға тән ең басты қасиет.
– Әңгiмеңiзге рақмет!
Қарашаш Есенбай
2020 жыл
Автор
